چۆن لە ئابووریی نوێدا گەمە دەكات؟

دەشێ بۆ هەندێك كەس ئەمە یەكەم جار بێت گوێبیستی تیۆری گەمە بووبێت، هەندێك هەر بیستبێتی، بەڵام لێرەدا دەمانەوێت باس لەم تیۆرە بكەین و چ سودێكی بە زانستی ئابووری گەیاندووە و چۆن رەوتی ئابووریی نوێی گۆڕی. لێرەدا هەوڵ ئەدرێت وەڵامی ئەو پرسیارانە بدرێتەوە.

وەك یاریزانی پۆكەر
تیۆری گەمە یان تیۆری یاری، شرۆڤەیەكی ماتماتیكی حاڵەتی لێكدانی بەرژەوەندییەكانە، بە مەبەستی گرتنەبەری باشترین بژاردەی بەردەست بۆ بڕیاردان لە سایەی ئەو هەلومەرجەی هەیە، تا بە ئامانجی دیاری بگەین. هەرچەندە پەیوەندیی لە نێوان تیۆری گەمە و یاری دامە و پۆكەر هەیە، بەڵام ئەم تیۆرە دەچێتە ناو كێشە هەر ئاڵۆز و جدییەكانی پەیوەندییدار بە كۆمەڵناسی و زانستی ئابووری و سیاسەت و زانستی سەربازییەوە.
تیۆری گەمە بوارێكە لە بوارەكانی بایەخی ماتماتیك كە بایەخێكی گەورەی لەوەی پێی دەوترێت توێژینەوەی كردارەكەی (بحوث عملیات) و زانستی ئابوورییدا هەیە. بایەخی بە كۆڵینەوەی ستراتیجیەتی هەڵسوكەوتە یان كاركردنە لەناو سیستمێك یان مەنزومەیەكی رێساداری دیاریكراودا (ئەم رێسایانە پێی دەوترێت گەمە).
ناوەڕۆكی ئەم تیۆرە، لایەنە ئابوورییەكان وەك دامەزراوە بەرهەمدارییەكان زۆجار بڕیارەكانیان لەسەر بناغەی پێشبینی كردنی بڕیارەكانی دامەزراوە كێبڕكارەكانیان دەردەكەن. وەك یاریزانی پۆكەر، كە هێزی كاغەزەكانی دەستی لەسەر بنەمای پێشبینی كردنی بۆ هێزی كاغەزەكانی دەستی یاریزانەكەی بەرامبەری هەڵدەسەنگێنێت، رەفتاری ئەم یاریزانانە وا ناكات كە كێبڕكێ ئابوورییەكە بەس بێت تا زامنی بەدەستهێنانی باشترین ئەنجامی بۆ بكات.

گرنگترین توخمەكانی گەمە
بوونی چەند یاریزانێك، ئامانجی هەر یەكێكیان قازانجی زیاترە لەویتریان، یان بەدەستهێنانی رەوشێكی باشترە.
تێڕوانینی هەر لایەك بۆ قازانج و زیان بەپێی ئەو بەهایەی بەسەر رەفتاریاندا زاڵە دەگۆڕێت.
لە ساڵی ١٩٤٤ چەمكی گەمە لە تیۆرێكدا گەڵاڵە بوو، كە لە كتێبی (تیۆری گەمە و رەفتاری ئابووری) بڵاوكرایەوە، كە فیۆن نیومان و ئۆسكار مۆرگینسترن نوسیویانە. هەندێك ریشە و سەرەتاكانی ئەم تیۆرە بۆ ساڵی ١٧١٣ دەگەڕێننەوە، كاتێك نامەیەكی جەیمس وۆڵدگریڤ ئاشكرا ئەبێت، كە تێیدا ئەگەرەكانی یاریكردنی كاغەزی قوماری نێوان دوو كەس باس دەكات.
ئەم تێۆرە هەوڵی خستنەڕووی رەفتاری تاك یان كۆمپانیا یان كارگەیەك لەبەرامبەر هەر بڕیارێكی ستراتیجی بە شێوازی ماتماتیكانە دەدات، بەجۆرێك كە سەركەوتنی تاك لە بژاردەكەیدا بەندە بە بژاردەكانی ئەوانی ترەوە.
تیۆری گەمە بە لقێكی زانستی ماتماتكی پراكتیكی دادەنرێت، چونكە ئەم تیۆرە پراكتیكی رێگە ماتماتیكییەكانە بەسەر یارییەكی دیاریكراو یان حاڵەتێكی دیاریكراوی زانستی كۆمەڵایەتیدایە، وەك زانستی ئابووری. هەشت ئابووریناس كە خەڵاتی نۆبڵ یان وەرگرتووە پسپۆڕ بوونە لە تیۆری گەمە، ناودارترینیان جۆن ناس بوو، كە داهێنانەكەی لە پێشنیاری رێگەكانی دیاریكردنی ستراتیجییەتی پێشبینیكراوی یاریزانەكان بووە لەسەر بنەمای عەقلانیەت (Rationality) و دۆزینەوەی خاڵی هاوسەنگی (Equilibrium Points) یان چارەسەر كردنی گرفتی گەمەكە.

 یاریزانێكی دەیەوێ زۆرترین خاڵ (پارە) كۆبكاتەوە
ناوبانگترین پراكتیزەكردنی تیۆری گەمە، ئەوەی بە مەتەڵی زیندانییەكان ناسراوە، دوو كەس بە تۆمەتی دزین دەگیرێن، بەجیا و هەر یەكە و لە ژوورێك لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت، بەوەش هەر یەك لەو تۆمەتبارە دوو ئەگەری لە بەردەستدایە، یان ئەوەتا دان بە تاوانەكەیدا بنێت یان ئەوەتا نكۆڵی لێ بكات، بەڵام باشترین ئەگەر لەبەردەم یەك لەوان، داننانە بە تاوانەكەی و گێڕانەوەی شتە دزراوەكانە لە بەرامبەر بەوەی سزاكەی سوك بكریت، یەكێكیان دەیەوێ دانی پێدا بنێت بەهیوای سوككردنی سزاكەی، هەروەها نكۆڵیكردن لە تاوانەكەی لە حاڵەتی دانپێنانی تۆمەتبارەكەی تردا، ئەم تۆمەتبارە سزای قورستری دەدرێت.
تیۆی گەمە لەسەر بنەمای مامەڵەی بازرگانی لە ئابووری دەڕوانێت، بەوەی بریتییە لە یارییەك كە هەر یاریزانێكی دەیەوێ زۆرترین خاڵ (پارە) كۆبكاتەوە، گریمانەی ئەوە دەكرێت هەموو یاریزانەكان بە عەقلانی و لۆجیكێكی دیاریكراو مامەڵە دەكەن، كە هەموو مامەڵە و قازانج و زیانەكانیان بەپێی ئەو پلانە ستراتیجییەی دایانڕشتوە، بەشێوەیەكە كە لە ئایندە زۆرترین دەستكەوت مسۆگەر بكەن. تیۆری گەمە گریمانەی ئەوە دەكات كە هەموو یاریزانەكان (بازرگان یان یەكە ئابوورییەكان) هەموو بڕیار و بیركردنەوەی بەرامبەرەكانیان ئەژمار كردوە بۆ ئەوەی باشترین بڕیار بدەن.

بڕیاردانی محافزكارانە
لەلایەكی ترەوە، تیۆری گەمە بە رەفتاری بەكاربەرەوە پەیوەستە، گریمانەی ئەوە دەكات، كە بەكاربەر بڕیاری عەقلانی و ورد دەدت، ئەمەش بە خاڵی لاوازی تیۆرەكە دادەنرێت بەوەی دەچێتە خزمەتی بڕیاردانی محافزكارانەوە. تیۆری گەمە لەو تیۆرانەی ماتماتیكە كە زۆرترین بەكارهێنانی لە ئابووری و سیاسەتدا هەیە، پێویستی بە تێگەیشتن و شیكارە تا بەباشی و لە تیۆرەكە و دەرهاویشتەكانی سود وەربگیرێت، پیویستە ئەوەی ئیدارەی ئابووری دەدات لەم تیۆرە و بنەماكانی و تیۆرەكانی تریش گەیشتبێت، بۆ ئەوەی بتوانێ توێژینەوە و شرۆڤە و بڕیاری دروست و گونجاوی بدات ئەگەر بە رێژەییش بێت.
 لە رووی سەربازیشەوە بەكاردەهێنرێت، سەرباز ئەم تیۆرە بەكاردەهێنێت تا لە جەنگدا بزاوتی هێزی دوژمن بزانێت. هەمان شت بۆ حزبە سیاسییەكان ئەوانەی چالاكییە سیاسییەكانیان وەك یارییەكی سیاسی تەماشا ئەكەن، راستە، جۆهان هۆزینگای مێژوونووسی هۆڵەندی، تەماشاكردنی مرۆڤ وەك یاریزان تێگەیشتنی كلتور و دیاردە مرۆییەكان ئاسان دەكات، چونكە مرۆڤ هەر لە منداڵییەوە تا دوا ساتەكانی لە كەشێكی یاریكردندایە.

شرۆڤەی عەقلانی و دابڕانی رەفتار
ئەم تیۆرە لەسەر بنەمای شرۆڤەی عەقلانی و دابڕانی رەفتاری یاریزانەكان دامەزراوە، لەبەر ئەوە تیۆرەكە بایەخ بە ئامانجی یاریزانەكان نادات بە قەدەر ئەوەی بایەخ بە سەركەوتن و قازانجی لایەك لەسەر حسابی كەوتن و زیانگەیاندن بەڕكابەرەكە دەدات. ئەم تیۆرە رەفتاری گونجاو بۆ بردنەوە و دۆڕاندنی ركابەر دیاری دەكات، واتە بە گرتنەبەری رێگەی عەقلانی بۆ سەركەوتن و قازانج كردن بەسەر ركابەردا.
لێرەدا پرسیارەكە گرنگەكە ئەمەیە: ئایا سەركردە ئیدارییەكانی ئێمە چەند ئاگاداری ئەم تیۆرەن كە زۆربەی دەوڵەتانی جیهان سیاسەت و بڕیارەكانیان لەسەر بنەمای ئەو تیۆرە دادەڕێژن، چونكە بەهۆی ئەم تیۆرەوە هەموو ئەگەرەكانی ركابەرەكانیان بە وردی دەخوێننەوە، ئەوكات بڕیاری دروست دەدەن، نەك لەسەر بنەمای میزاج و عینادی و رقەبەرایەتی شەخسی.
س/ ژوورى بازرگانى سلێمانى