شار جه‌سان له تاريخ
جه‌سان وه‌دویرى (70)كم كه‌فیگه خوه‌رهه‌ڵات ئوستان كووت(واست)و له‌هه‌مان وه‌خت كه‌فیگه باشوور خوه‌رئاواى شار به‌دره‌يش. مه‌ردمه كورده‌گه‌یشى ده‌وره‌ده‌رى و به‌دبه‌ختى و ويرانكارى فره‌يگ هاته تويشيان له رووژگاره‌يل به‌عس گوڕ وه‌گووڕ.
جه‌سان شوون فه‌يله‌يل دايم مه‌ردمه‌گه‌ى وه‌رجه ئه‌وه‌ك كووچ زووره‌ملى وه‌پیان بكریه‌ى، خه‌ریك زه‌وى كاڵى یا ئه‌رواوى بوینه‌و ژیان ئاسووده‌و ئارامیگ داشتنه.
چه‌م گڵاڵ وه‌رده‌وام تیه‌نگى زه‌وى و باخ و بوسان و دارسانه‌یل ناوچه‌گه شكانگه، وه‌لى له‌شوون ریككه‌فتننامه‌ى شووم جه‌زایر له‌ساڵ 1975 له‌ناونى شاى گوڕ وه‌گووڕ و سه‌دام حسێن ديكتاتۆر ك له‌و وه‌خته جیگر سه‌رۆك كوومار عراق بوى و له‌بان داواكارى و مه‌رجه‌یل ئمزاكریاگ، دى به‌دبه‌ختى ڕویداو كاریگه‌رى خراویگ داشت له‌بان ناوچه‌یل مه‌رزنشین عراق و هه‌ر له‌وه‌وه ئاو ناوچه‌ى جه‌سان روى له‌كه‌مى كرد و تاڕه‌سیه ئه‌و ڕاده چه‌م گه‌ڵال وه‌یه‌كجارى وشكه‌و بوود.
بیگومان له‌سایه‌ى حوكم رژیمه‌یل شۆڤێنى، كه‌مه كه‌مه شاره‌یل و ناوچه‌یل گه‌رمه‌سیر كوردنشین وه‌تایبه‌ت شاره‌یل نزیك له‌مه‌رز، ده‌سڵات كورد و تام كورده‌وارى له‌تیان كزو كریا له‌ئه‌نجام سیاسه‌ت ناپاك و ته‌عریبكردن و كووچ زووره‌ملى وه‌مه‌ردم ره‌سه‌ن كورد ئه‌و شوونه‌یله وه‌ره‌و شاره‌یل تر. وه‌ل ئه‌وه‌یشا مه‌رمان غه‌یره كورد هاورده ناوچه‌گه‌و له‌بان ماڵ و موڵك كورد ئه‌وان ده‌سكردنه زه‌وى كاڵى و ئه‌رواوى و كورده به‌دبه‌خه‌ته‌گه‌یش شوونله‌ق كریاو ره‌نج بیوه‌ر و هه‌ناسه‌ى سه‌رد.
ناحيه‌ى جه‌سان نزيكه‌ى 19كم له به‌دره دويره‌و وه‌ل شار كووتيش ئاو(شوێجه)له‌يه‌كترى جيايان كه‌ێده‌و. جه‌سان رويوه‌ر فراوانيگ ديرێد جارجاريگ ئاو واراناو ئه‌گرێده خوه‌ى ك له كويه‌يل ئيرانه‌و ئه‌رشێده ناوچه‌گه، يه‌يش بيجگه نزيكى ئاو گڵاڵ ، ك ماوه‌ى ساڵه‌يليگه وشك كردگه، وه‌ل ئه‌وه‌يشا ناحيه‌گه له‌سێ لاوه ده‌ور درياگه وه باخ و بووسان فره‌يگ له باشوور و خوه‌رهه‌ڵات و باكووره‌و.
وه‌گووره‌ى ئاماره‌يل وزاره‌ت نه‌خشه‌كيشان ئه‌وه ده‌ركه‌فێد ناحيه‌ى جه‌سان رويوه‌ره‌گه‌ى نزيكه‌ى 1870 كم چوارگووشه‌س، دابه‌ش بويه له‌بان نزيكه‌ى 14 قه‌تاع ئاوايه‌يل سه‌ر وه ناحيه‌گه.
مێژوو ئه‌و ته‌په‌يل تاريخييشه ك وجوود ديرێد له‌ى ناحيه چووده‌و ئه‌را سه‌رده‌مه‌يل ئسلام و وه‌رجه ئسلام و هه‌ر وه‌و خاتريشه موديريه‌ت شوونه‌وار گشتى له به‌غدا ناو سێ ته‌په‌ى موهم تاريخى له سجله‌يلى ياداش كردگه و پيكهاتنه له:
1- ته‌په چه‌رمگ
2- ته‌په‌ى برتاڵه
3- ته‌په‌ى جه‌سان
وه‌ل ئه‌وه‌يشا جه‌سان پيه‌ڵه‌يگ فره كوين ديرێد وه‌ناو (پيه‌ڵ كوچگين)ك ميژوو دروسكردنى وه ته‌مامى ديار نيه، مه‌ردمانيگ باس له‌وه كه‌ن ك له رووژگار ئه‌مه‌ويه‌يل يا عه‌باسيه‌يل دامه‌زرياگه‌و كه‌سه‌يليگيش باوه‌ڕيان ئه‌وه‌سه له‌وه‌ختيگ دروسكرياگه ك ده‌وڵه‌ت عوسمانى عراق داگير كردگه‌و دويريش نيه له سه‌رده‌م والى مه‌دحه‌ت پاشا 1869 – 1872 زايينى دامه‌زرياگه‌و سێ ده‌روازه داشتگه‌و ته‌نيا به‌شيگ له ده‌روازه‌ى لاى چه‌پى مه‌ند تا ناوڕاس سه‌ده‌ى گوزه‌يشت و مه‌رام له دروسكردنى ئه‌وه بويه ك مه‌ردم بتويه‌نن وه بانيه‌و گوزه‌ر بكه‌ن ئه‌را به‌دره و ئاوايه‌يل سه‌ر وه جه‌سان.