ئەردۆغان لە لوتکەی ناتۆ و ترسی هەڵکشانی هەیە!
لوتکەی ناتۆ بەبێ هیچ بەربەستێکی تورکیا دەستیپێکرد. هەروەک ئەگەری زۆر بوو، تورکیا ڤیتۆی خۆی لەسەر ئەندامێتی سوید و فینلاند لە ناتۆ هەڵگرت، کۆبوونەوەی چوارقۆڵی لە 28ی حوزەیران لە مەدرید بەڕێوەچوو. لە کۆبوونەوەکەدا ینس ستۆڵتنبێرگ، سکرتێری گشتیی ناتۆ لەگەڵ هەردوو وڵاتی پەیوەندیدار کە بریتین لە سوید و فینلاند و هەروەها تورکیا کۆکرایەوە.
لە کۆتاییدا رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا ئاماژەی بەوەدا کە ڤیتۆی ئەنقەرە بەردەوام دەبێت "ئەگەر هەنگاوی جددی نەگیرێتەبەر".
دوای بڕیارەکەی تورکیا، مێرال ئاکشینار، سەرۆکی پارتی "جید"ی ئۆپۆزسیۆن ڕایگەیاند، ئەوەی ڕوویدا ئیمتیازێک بووە کە پێچەوانەی بەرژەوەندییەکانی تورکیا بووە. ئایا ئەنقەرە بەئەو مەرجانەی پێگەیشت کە ڕایگەیاندبوو؟
ناتوانرێت بڵێین لەڕێگەی "یاداشتنامەی سێ قۆڵی"ی ئەردۆغانەوە کە دەقی یاسایی پابەندکەرە، کە تێیدا نیازی سوید و فینلاند بۆ گرتنەبەری هەنگاوی جددی لە تیرۆریزم خراوەتەڕوو، بەڵام یاداشتەکە هەنگاوی جددی تێدا نەبووە کە بتوانێت وەربگیرێت. هەنگاوەکان بریتین لە دانانی میکانیزمی هاوکاری ئەمنی لە نێوان هەردوو وڵات و تورکیا، هەروەها هەڵگرتنی گەمارۆی چەک کە لەلایەن سوید و فینلاندەوە سەپێندرابوو دوای ئۆپەراسیۆنی تورکیا لە سوریا لە ساڵی 2019 بەڵام حکومەتی تورکیا دەستکەوتێکی سیاسی ئایدیۆلۆژی بەدەستهێنا، کە بریتییە لە... دەستنیشانکردنی رێکخراوی فەتحۆللا گولەن وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی.
کۆبوونەوەکە لەگەڵ بایدن بەردی بناغەیە
ڕەنگە ئاماژە بەوە بکرێت کە خاڵی وەرچەرخان دوای ئەوە ڕوویدا کە سەرۆکی ئەمریکا جۆ بایدن لە 27ی حوزەیران پەیوەندی بە سەرۆک ئەردۆغانەوە کرد و وادەیەکی دیاری کرد بۆ کۆبوونەوەی نێوانیان لە مەدرید، لە کاتی کۆبوونەوەی لوتکەدا. ئەردۆغان وتەبێژی خۆی و ئیبراهیم کالین ڕاوێژکاری سیاسەتی دەرەوە و ئەمنی و سادات ئوناڵ جێگری وەزیری دەرەوە ڕەوانەی برۆکسل کرد بۆ گفتوگۆی لە باری ڤیتۆ و لەگەڵ بەرپرسانی ناتۆ و سوید و فینلاند کۆبونەوە. هاوکات کۆمپانیای بەرگری تورکیا "بەیرەکتار" بەخشینی سێ فڕۆکەی بە ئۆکرانیا ڕاگەیاند، ئەمەش وەک نیشانەیەک بۆ هاوسۆزی دەربرین بو وڵاتانی ناتۆ.
ئایا بانگەوازی بایدن بەس بوو بۆ ئەوەی ئەردۆغان ڕازی بێت بە ئەندامبوونی سوید و فینلاند لە ناتۆ؟
بەیاننامەکەی کۆشکی سپی دوای کۆبوونەوەکە ئاماژەی بەوە کردووە کە تورکیا دەبی بەرپرسیارێتی لێکەوتەکانی لە ئەستۆ بگرێت، ئەگەر دژایەتی فراوانکردنی فینلاند و سوید بکات، لە کاتێکدا کە ڕووسیا بە فەرمی وەک ئامانجی ناتۆ ناسێندرا. کەواتە ئایا پرسی ئێف-16 لە پشت پەسەندکردنی "یاداشتنامەی سێ لایەنی" ئەردۆغانەوەیە و ئایا بایدن کە لە هەڵبژاردنەکانی ناوەڕاستی مانگی نۆڤەمبەردا لە پێگەیەکی لاوازدا دەردەکەوێت، دەتوانێت پێش کۆنگرێس پشتگیری لە فرۆشتنەکە بکات و پەسەندی بکات؟
پێشتر وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا داوای پشتیوانی لە کۆنگرێس کردبوو بۆ فرۆشتنی فڕۆکەی ئێف 16ی بە تورکیا بۆ بەهێزکردنی بەرگری ناتۆ، بەڵام فرۆشتنی ئەو فڕۆکانە، ئەگەر ڕووبدات، دەبێتە هۆی ئەوەی تورکیا بەرگری لە ناتۆ بکات.
سوپای تورکیا یەکێکە لە گرنگترین سوپاکانی ناتۆ و ئەنقەرەش میوانداری بنکەکانی هاوپەیمانییەکە دەکات لەسەر خاکەکەی، جگە لەوەی بەشداری دەکات لە گەیشتن بە ئامانجە ئەمنییەکانی هاوپەیمانییەکە و ئەمەش ئەنقەرە دەخاتە بەردەم تەنگەوە ئەگەر ناتۆ بچێتە شەڕێکی راستەوخۆی سەربازی دژی رووسیا ، بەڵام ئەنقەرە دڵنیایە لەوەی دەتوانێت لەم کارە دەربچێت کێشەکە ئەوەیە کە ئۆکرانیا ئەندامی ناتۆ نییە، بۆیە سوپای تورکیا پابەند نییە بەرگری لێ بکات.
ئەنقەرە ئاواتەخوازە واشنتۆن سزاکانی لەسەر پرسی مووشەکی (S-400)ی ڕووسیا کە بە یاسای ئەمریکا (CAATSA) ناسراوە هەڵبگرێت، هەروەها تورکیا بگەڕێنێتەوە بۆ پڕۆژەی بەرهەمهێنانی فڕۆکەی (F-35) کە هەموو ئەمانە بەرژەوەندین کە... لایەنی تورکیا چاوەڕێی بەدەستهێنانی دەکات بە سوودوەرگرتن لەو گۆڕانکارییە قووڵانەی کە لە دەوروبەری ناوچەیی خۆیدا لە چوارچێوەی سیاسەتی موزایەدەدا ڕوودەدەن.
ڕەنگە سوید و فینلاند تێگەیشتنیان لە داواکارییەکانی تورکیا ڕاگەیاندبێت و ڕێککەوتنێکی سێ قۆڵییان ئەنجامدابێت بۆ دەستپێکردنی چارەسەرکردنی پرسی پەیوەستبوونیان بەو هاوپەیمانییە و لە هەمان کاتدا تورکیا توانی دەستکەوت بەدەستبهێنێت. بەڵام لە هەمان کاتدا ڕووبەڕووی هەڕەشەی ئەمریکا دەبێتەوە سەبارەت بە سەپاندنی سزای ئاشکرا بەسەر هەرکەسێکدا کە بەردەوام بێت لە هاوبەشیکردن لەگەڵ کۆمپانیاکانی ڕووسیا، لە هەوڵێکدا بۆ گۆشەگیرکردنی ئەم دووەمیان و هاوکاری سەربازی نێوان ئەنقەرە و کیێڤ لە مەترسیدایە لە ئەنجامی هەڕەشەی ڕووسیا لە هاوبەشەکانی ئۆکرانیا دەکات، لە کاتێکدا ئەم دووەمیان خەریکی پێکهێنانی دەرچەیەکی گرنگ بۆ فرۆشتنی چەکی تورکیا.
تورکیا کێشەی بەڕێوەبردنی گەرووی بۆسفۆر و دەردەنێلی لە ئەستۆ گرتووە بە پێی رێککەوتننامەی مۆنترۆ، ئەگەر ئەم گەروەوانە لە دژی رووسیا بەکاربهێنرێت، دەکرێت پەیوەندییەکانی تورکیا و رووسیا بەرەوڕووی کێشەی گەورە ببنەوە، ئەوکات ئەو تەحەددایانەی رووبەڕووی ئەم پەیوەندییانە دەبنەوە، درێژدەبێتەوە بۆ گۆڕەپانی سوریا، و ئەگەری پەرەسەندنی دەبێتە مومکین.
بە هەمان شێوە کەناراوەکانی دەریای ڕەش بۆ ئەو دوو لایەنە ناکۆکە گرنگن، لەگەڵ ئەوانیشدا وڵاتانی دیکەی هاوسنوور لەگەڵ ئەم دەریایەدا، ئەوانیش: تورکیا، بولگاریا، جۆرجیا و ڕۆمانیا، ڕووسیا و ناوچەی جیابووەوەی ترانسنیستریا لە مۆڵدۆڤا، بۆ پشتگیریکردنی ڕووسی هێزەکانی لەوێ، هاوسەنگی سەربازی لە بەرژەوەندی مۆسکۆدا دەگۆڕێت.
پەیوەندییەکانی رووسیا و تورکیا لە دەریای رەش لەبەردەم چەند سیناریۆیەکدا وەستاون و سەرەڕای هاوسەنگیی تورکیا هەڵوێستی خۆی لەسەر شەڕی ئۆکرانیا، درێژبوونەوەی ئەم جەنگە وا دەکات ئەنقەرە لە ئاڵوگۆڕە زۆرەکانی دەرئەنجامی قەیرانەکە بێبەری نەبێت، بەتایبەتی لەگەڵ زیادبوونی فشارەکانی رۆژئاوا لەسەر مۆسکۆ، کە ڕەنگە ئەنقەرە ناچار بکات هەڵوێستێکی ڕوون وەربگرێت، لە هەمان کاتدا حیساباتی جیۆپۆلیتیکی خۆی ڕێکبخاتەوە، بە تایبەت بە گەڕانەوە بۆ هاوتەریب و نزیکبوونەوە لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست، هەروەها بە پاراستنی هاوپەیمانی هەمەچەشن و سەقامگیر لەگەڵ دەوڵەتانی کەنداو، ئێران و... "ئیسرائیل"، لە هەوڵێکدا بۆ دەستەبەرکردنی ئابوورییەکەیان و چارەسەرکردنی قەیرانەکانی، هەروەها دامەزراندنی ڕۆڵێکی گەورەتر بۆ خۆی لە سیستەمی جیهانی نوێ.
ئیشراق مەرج نییە بۆچوون و وەسفەکانی ناوبراو بگرێتە بەر