لەیەکنزیکبوینەوەى سوریا – تورکیا و ریەیل چارەسەر سیاسى

سەربار تونى لێدوانەیل ئەمریکى، نارەزا ئەرا لەیەکنزیکبوینەوەى دەوڵەیل هەرێمى دەورگرد و کاریگەر لەبان جەنگ سوورى لە دیمەشق، وەلێ کارەیلیگ هەل لە زوورم لایەنەیلەوە کریەنە دى، تەنیا ئسرائیل نەود وە ئنفتاح لەبان دیمەشق، و دەسوەپیکردن دامەزرانن ژینگەیگ هەرێمى ئەرا ئارامەوکردن ناوچەى خوەرئاواى ئاسیا، ئەویش دویاى ئەوەگ وە کارەسات سوریا تەواو بوى، ک ئایا ئاڵشتکارییگ لە سورشت کارەسات سورى دوینیم لەڕى چارەسەر سیاسى؟ یا وەردەوامیەگەى دوینیم؟

جەنگ وە دەرئەنجامەیل گەوراى و وەحوکم دەسوەرداین ململانى ناودەوڵەتى و هەرێمى، و مەودایەیل ناوخوەیى، بویە هووکار دابەشبوین گەورایگ لە کۆمەڵگاى سوورى، وەتایبەت دویاى ئەوەگ زاڵبوین دەوڵەت سورى لەبان ریڕەوەیل ئدارەى کۆمەڵگاى سورى داوەزى، و بویە هووکار دەرکەفتن ناسنامەیلیگ وەرجە نیشتمانى، وە شیوازەیل رەگەزى و ئایینى و مەزەوى تایفى و عەشایرى و هووزایەتى، وەتایبەت ئەوانەگ تاریخ هەرێمایەتى دیرن.

گشت ئەیانەیش بوینە هووکار رزبەندیى جەمسەرى خراو لەناونى سوریەیل، و زاڵبوین گرووپەیل چەکداریش لەبان ئى ناسنامەیلە دەور بنەڕەتییگ داشت لە دوینستنەوەى جیاکاریەیلیگ مەرزى لەنانیان و ناونى ناوچەیل ژیر دەسڵات سوپاى سوریا.

یەیش بویە هووکار زیاتر چگنەناو و وجوود کاریگەرى هیزەیل هەرێمى لەناو سوریا و ریگرتن لە گلەوخواردن سوریا ئەرا ریککەفتننامەگە لەناونى خوەیان و کردەى وڵاتەیل هەرێمییش لە رویداگ سوریا قایەمتر کرد وەتایبەت تورکیا ک نزیکەى 4 ملیۆن پەنابەر سورى ئەرا بان خاکەیلى کیشا، بیجگە 4 ملیۆن و نیم لە سووریەیل لەو ناوچەیلە ک داگیریان کرد، یا زاڵ بوی لەبانیان لە ڕى گرووپەیل چەکدار جیاجیا لە باکوور خوەرئاواى سوریا.

یەیش بیجگە هەرسێ دەوڵەتەیل کەنداو(قەتەر و سعودیە و ئیمارات)، ک وجوود خوەیان پتەوتر کردن لە کۆمەڵگاى عەرەبى عەشایرى بنیەوى، ک هەرچەنى تا رادەى فرەیگیش وەرتەنگەو کریا، ئەویش وە هووکار بڕیار سیاسى زاتى.

هووکار وەخت دریژماوە، وە دریژایى نزیکەى 12 ساڵ، دەور بنەڕەتى داشت لە پتەوکردن جەمسەرەیل ناوخوەیى، ک هاوریکەفت بوى وەل ژیرخان ئابوورى تایبەت وەخوەى، ک پەوەسن وە یەکترى وە پێوەرەیل ئابوورییەوە، و ریگە وە ئاڵوگوێڕ بازرگانى دەید لەناونى ناوچەیل زاڵبوى جیاجیایگ، و یەیش گرووپەیل تازەیگ لەلى کەفتەوە خاوەن بەرژەوەندیەیل تایبەت ئابوورى، جیابوى لەوەگ لەژیر دەسڵات سورى بمینید و یەیش بەشدار بوى لە گرفتەیل ریگر فرەیگ ئەرا تواناى گلەوخواردن شوناس هاوبەش نیشتمانى ک تواناى وەردەوامبوین ئیجوورە بەرژەوەندیەیل بەسیاگیگ وە خراوى سیاسى نەیرید.

لەبان بنەماى ئیجوورە واقعیگ دابەشکریاگ ئەرا سوریەیل ک تائیسە وەردەوامە ئەو جەنگە بوى، ک بویە هووکار دەیان هەزار قوربانى و کەمئەندام و بیسەروشوونکریاگ بیجگە لە پرووسەیل نەوبەت دیموگرافى ورەو ناوخود یا دەیشت، و یەیش گرفتەیل فراوانیگ هاوردن وجوود لەناونى لایەنەیل ململانى ناوخوەیى ئەرا تواناى سەرکەفتن لەیەکترنزیکەوبوین سوریەیل.

لەناونى ئەو وەربەسەیلە ک جوور کاریگەریەیل جەنگ دریژ دروسکریانە کووچکردن وەردەوام سوریاس تائیسە، وەتایبەت چین جایەڵەیل ک نوێنەرایەتى نوخبەى بنەڕەتى کەید ئەرا دوبارە بنیاتانەوەى دەوڵەت سوریا و ئەوانەگ لە وڵات غوربەت ئبداع کردن و ئسپان سەرکەفتن گەورایان کردن، ئەویش وە هووکار وجوود ژینگەیگ ئیجابى ئەرا دەرخستن گەورایى و داهێنان خوەیان  لە بوارەیل جیاجیا و نیەتویەنن گلەو بخوەن ئەرا خزمەت وڵاتەگەیان وە نەوین ژینگەیگ هاوشیوە ک دەرفەت کار ئەرایان دابین بکەید وە گوورەى توانایەیل گەورایان و نەوین حەوافز دارایى ک هەوەجەیل ژیان ژیان ئەرایان دابین بکەید.

بیجگە لە کووچکردن هیزەیل ئابوورى ئەرا گشت بەشەیل زەوى، وەتایبەت تورکیا و مسر، ک هەوەجەیل بەرهەمهاوردن ئەرایان دابین کەید و تواناى هەناردەکردن بەرهەمەیلیان وەناو ئەو دەوڵەتەیلەوە، و وەبى گرفتەیل ئابوورى ریگر لەوە، و ئى هیزە لە هەمان وەخت نیەتویەنن بانەوە ئەرا وەبەرهاوردن لە سوریاى وڵاتیان وە نەوین ئەو هەردوگ ژینگەى وەبەرهاوردن و تەشریعیە ک تواناى کیشاننیان دیرید.

سەرەتاى ئاڵشتکاریەیل ریەیل جەنگ و ململانى ناودەوڵەتى لە سوریا وەل شکست کودەتاى سەربازى لە تورکیا ک لەلایەن ئەرمریکاوە ئەنجام دریا و روسیا و ئیران و دەوریگ گرنگ داشتن لە پویچەڵکردنەوەى و یەیش زویتر لە دەسوەرداین راسەوخۆ سەربازى روسیا لە جەنگ سوریا شان وە شان ئیران و سوریا و دامەزرانن سیمینار سێلایەنى ئاستانە بوى ک روسیا و تورکیا و ئیران گرتەوە ئەرا دوینستنەوى ریگەچارەیگ سیاسى و سەربازى و ئەمنى ئەرا سوریا، وە ئەوەگ قورتارى بکەید لە بازنەى ململانى ناودەوڵەتى، و قەیران ناوخوەیى فشاردەرەیل لەبان سوریا.

لە دەرئەنجام دیدارەیل ئاستانە، کووتاییهاوردن وە وجوود گرووپەیل چەکدار بوى لە شار حەلەب و بەشیگ لە ئاوایەیلی، و ریف دیمەشق و ریف حمس باکوور و باشوور، و ناوچەیلیگ فراوان لە ریف حەمات باکوور و ریف ئیدلب، و کردنەوەى ریگەى M5 ناونى حەلەب و دیمەشق، بیجگە بەتاڵکردن نمیچەیى ناوچەى باشوور لە گرووپەیل چەکدار.

سەربار پەککەفتن ئى دیدارە لە چەودیریکردن سیاسەتەیلیگ ک ریککەفان لەبانى کریا، و داگیرکار ناوچەى جرابلس و عەفرین و ناوچەیل دریژەوبوى ناونى تەل ئەبیەز و رەئسولعەین، لەلایەن سوپاى تورکیەوە، وەلێ دەرکەفتەیل جەنگ ئۆکرانى لەیوا لەو سێ لایەنە کرد پرووژەی دەرکردن ولایەتەیل یەکگرتگ لە باکوور خوەرهەڵات سوریا جوور قۆناغ یەکەم لەخوەیان بگرن.

دویاتریش، دەرئەنجامەیل جەنگ لەماوەى ئى وەختەیل دریژە لە رووژگار رەسانەمانە ئەنجامیگ بنەڕەتى، و تمووح رمانن رژیم سیاسى لە دیمەشق دەرکەفت و کار لەبان هیشتنەوەى بونیەى سیاسى دەرکەفت وەگوورەى شیوازیگ وەرجە نیمەى ئازار/ مارس 2011، ک خەیاڵەیل تازەیگ لەلى کەفتەوەو کەس لانیەوەید و پاڵنەرە وەرەو خاڵ هاوبەش جوور قۆناغیگ وەختى، و بنیات نریاگە لەبان هاوبەشى نیشتمانى، وەگوورەى دەرئەنجامەیل ریزبەندیى جیوسیاسى تازەیگ لە ململانى ناودەوڵەتى.