بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی : بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان قەدەغە نەکراوە

ناتۆ ئامادەکاری دەکات بۆ ئەنجامدانی مەشقی سەربازی ئەتۆمی لە بەلجیکا بە ئامانجی تاقیکردنەوەی ئامادەیی وڵاتانی ئەندام بە هەر ئەگەری لێدانێکی ئەتۆمی، و ئەم مەشقانە پێیان دەگوترا ئۆپەراسیۆنی "Steadfast Noon"، لە ماوەی نێوان 18 و 26ی تشرینی یەکەم/ئۆکتۆبەر بە بەشداری سوپای چواردە لە وڵاتانی ئەندامی هاوپەیمانییەکە، جگە لە فەرەنسا، کە ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی فەرەنسا پێی وایە کە ناتۆ دەبێ خۆی لە کێشانی ئەتۆمی لەگەڵ ڕووسیا لە ئۆکرانیا بپارێزێت.
بەرپرسانی ڕۆژئاوا، لەوانەش بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا، جۆزێپ بۆرێل، هەڕەشەی "لەناوبردنی" سوپای ڕووسیایان کرد ئەگەر پوتین چەکی ئەتۆمی لە دژی ئۆکرانیا بەکارهێنابێت، تەنانەت ئەگەر چەکێکی بچووکی تاکتیکی بێت نەک چەکێکی گشتگیر.
بە بیستنی هەڕەشە هاوبەشەکان، جیهان هەناسەی خۆی دەگرێت لە ترسی دووبارەکردنەوەی کارەساتی بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی، بەو زانیارییەی کە ئەزموونی جەنگی جیهانی دووەم بووەتە هۆی پەسەندکردنی ژمارەیەک پەیماننامەی نێودەوڵەتی و هەوڵیدا بگاتە قەدەغەکردنی گشتگیر لەسەر ئەزموونە ئەتۆمییەکان ، بەڵام شکستی هێنا و بابەتەکە بەسترابووەوە بە قەدەغەکردنی بەشەکی تاقیکردنەوە ئەتۆمییەکان لە بۆشایی ئاسمان و بەرگەهەوا و لە بنی دەریادا، قەدەغەکردنی تاقیکردنەوە ئەتۆمییەکان لە زەویدا بەدەر کرا.

1. پەیماننامەی بڵاونەبوونەوەی چەکی ناوکی (NPT):

دیارترین پێشکەوتنە کە جیهان توانی لە بواری چەکی ئەتۆمیدا پێی بگات. ئەم پەیماننامەیە لە ساڵی ١٩٦٨ واژۆ کرا، و لە ساڵی ١٩٧٠ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە، هەرچەندە ڕێکەوتنەکە تایبەت بوو بە کاتێکی دیاریکراودا، بەڵام ئیمزاکەرەکانی لەسەر ئەوە کۆک بوون کە تا کۆتایی کارایە، لە کۆنفرانسی پێداچوونەوەی پەیماننامەدا کە لە نوێدا بەڕێوەچوو،  یۆرک لە 11ی ئایاری 1995سازکرا.

ڕێکەوتنەکە لەسەر سێ پایەیە:

1. کەمکردنەوەی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی.

2- مافی بەكارهێنانی ئاشتیانەی تەكنەلۆژیای ئەتۆمی.

3. داماڵینی چەکی ئەتۆمی.

 یەکەم ، پەیماننامەکە پێنج وڵاتی براوەی چەکی ئەتۆمی دەناسێت کە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشن. ئەم وڵاتانە بەڵێنی ئەوە دەدەن کە چەکی ئەتۆمی نەگوازنەوە، و هاوکاری وڵاتان نەکەن، چەکی ئەتۆمی نەگرن، یان هانیان بدەن بە هیچ شێوەیەک خاوەنی تەقەمەنی ئەتۆمی بن (مادەی یەکەم). سەبارەت بە چەکی ئەتۆمی نابراوە، ئەوان بەڵێن دەدەن کە هەوڵ نەدەن ببنە خاوەنی چەکی ئەتۆمی.
دووەم پەیوەندییەکی نزیک بە یەکەمیانەوە هەیە، چونکە جیاکاری دەکات لە نێوان چەکی ئەتۆمی و ئەو وزە ئەتۆمییەی کە وڵاتان پێویستیانە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا و ئەوانی دیکە، و قەدەغە نییە، بەڵکو مافی هەموو وڵاتێک بۆ بەدەستهێنانی تەکنەلۆجیای ناوەکی

 سێیەم کە چەکداماڵینی ئەتۆمییە کە قورسترینە، هەرچەندە ئەو وڵاتانەی کە چەکی ئەتۆمی بەدەست دەهێنن، رێککەوتوون لەسەر کەمکردنەوەی جبەخانەی ئەتۆمییان لە چەکەوە، بەڵام ئەم پایەیە لە پەیماننامەکەدا (مادەی ٦) بە نهێنی ماوەتەوە، و ئەو بۆچوونەی کە دادگای نێودەوڵەتیی دادوەری پێی بەخشی کە تێیدا وتی پابەندبوون بە داماڵینی چەکی ئەتۆمی لە پەیماننامەکەدا پابەندە بە هەموو لایەنە واژۆکراوەکانەوە، و نەک تەنها بۆ ئەو وڵاتەی کە چەکی ئەتۆمی هەیە، و هیچ شتێکی تایبەت نییە چوارچێوەی کاتیی بۆ لابردنی ئەم چەکە.

2- بەکارهێنانی یاسایی چەکی ئەتۆمی لە شەڕەکاندا:

لە بنەڕەتدا یاسای نێودەوڵەتی قەدەغەکردنی گشتگیر یان جیهانیی بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە شەڕەکاندا دیاری ناکات. سەرەڕای دەرکردنی کۆمەڵێک پێشنیار و بڕیار کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچووە، کە پاڵ بە نایاساییکردنی بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە ململانێ چەکدارییەکاندا دەنێن، و قبوڵنەکردنی هەڕەشەکردنیان، ئەم بابەتە ماوەتەوە بابەتی جیاوازی نێوان وڵاتان و نێودەوڵەتی یاساکان، چونکە هیچ دەقێکی نێودەوڵەتی ڕوون یان ڕێککەوتنێکی نێودەوڵەتی نییە ئەم قەدەغەکردنە یان قبوڵنەکردنی ئەم چەکە لە شەڕەکاندا بە ڕوونی ڕێگەپێدراو نییە.

لە کاتێکدا کە ئەو فەتوایەی کە لەلایەن کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە داوای کرد لە دادگای نێودەوڵەتیی دادوەری کە تێیدا شیکارییەکی وردی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی (یاسای ململانێی چەکدار)ی ئەنجامدا، دادگایی کرد، دادگا دەستی خستە سەر شەرعیەتی بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە شەڕدا، وە بۆچوونەکانی دادوەرەکان جیاواز بوون. دادگا لە فەتوای خۆیدا بەم شێوەیەی خوارەوەی بینی:

دادوەرەکان پێیان وابوو کە مافی بەرگریکردن لە خۆ گرنگترین بەهایە، و مانەوەی شارستانیەت و هەسارەکە بە گشتی لە هەموو شتێک گرنگترە.

- دادگا بە زۆرینەیەکی هاوسەنگ دووپاتکردەوە (11 بەرامبەر 3) کە هیچ قەدەغەیەکی گشتی و گشتگیر لە هەڕەشەی چەکی ئەتۆمی بە تایبەتی نییە، هەرچەندە هەڕەشەی بەکارهێنانی هێز دژی مادەی دووەمی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکانە.

- دادگا جەختی لەوە کردەوە کە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە شەڕەکەدا (تەنانەت ئەگەر بە ڕوونی قەدەغە نەبێت)، بەڵام بەکارهێنەرەکەی دەبێت ڕێز لە بنەماکانی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی بگرێت کە جیاوازن لە نێوان هاوڵاتیانی مەدەنی و کارمەندانی سەربازی، کە بەکارهێنانی چەکی هەڕەمەکی قەدەغە دەکەن کاریگەری.

دادگا گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە لە ئەگەری یاسای نێودەوڵەتی ئێستادا، ناتوانێت بگاتە ئەنجامێکی یەکلاکەرەوە سەبارەت بەوەی کە ئایا مەترسی چەکی ئەتۆمی یان بەکارهێنانی لە ئەگەری بەرگریکردن لە خۆدا ڕەوایە، و لە ئەگەری زۆرترین بارودۆخدا ، و لەو شوێنەی کە دەوڵەت خۆی لە مەترسیدایە.

لە ئەنجامەکەدا، و لە پێوانەکردنی فەتوا کە لەلایەن دادگای نێودەوڵەتی دادوەری و ئەو ئەنجامانە دەرچووە کە لە ئەنجامدا، بۆمان دەردەکەوێت کە ڕووسەکان سوودیان لەو بۆشاییە یاساییە وەرگرتووە کە دادگای نێودەوڵەتی ئاماژەی پێکردووە، کاتێک بەکارهێنانیان بە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی بۆ بەرگریکردن لە خۆ، کاتێک مانەوەی دەوڵەتەکەیان یان چارەنووسی ئەو لەلایەن دوژمنێکی دەرەکییەوە هەڕەشەی لێدەکرێت، ئەمەش بۆ ناڕوونی و بێدەنگیی یاسای نێودەوڵەتی لەم حاڵەتەدا ڕێگەپێدراوە.

لە لایەکی دیکەوە، یاریکردن لە لێواری ئەو کۆتاییەی کە لەلایەن  ڕووسیا و ئەوروپییەکانەوە ئەنجام دەدرێن، ڕەنگە جیهان پاڵ بە شەڕێکەوە بنێت کە سەری ئەتۆمی تاکتیکی تێدا بەکاردەهێنرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی کارەساتی خیانەتکار لە کیشوەری ئەوروپا و ڕووسیا، جا لە سەر ئاستی مرۆیی یان ژینگەیی یان لە ڕووی وێرانکاری و قوربانییەکانەوە کە جێیان دەهێڵن، و مرۆڤەکان دەمێننەوە - قوربانییە گەورەکە.

ئیشراق مەرج نییە ئەو تێڕوانین و وەسفانەی کە پێشتر باسمان کرد بگرێتەبەر.