مەدەنیەت و ملکەچی

گریمانەیەکی بەهێزە و لۆژیکی لەپشتەوەیە گەر بوترێت: کەم چەمک هەیە هێندەی چەمکەکانی "مەدەنیەت" و "ئازادی" و "رای گشتی" هێندەی ئەم چەمکانە مرۆڤی ملکەچ یان "بێدەنگ"یان بەرهەم هێنابێت، ملکەچ بوون بۆ ئەوەی تۆمەتی ئەوە نەدەنە پاڵی کە "مەدەنی نیە"، ئەمەش خودی بەرهەمهێنانی ملکەچییە بۆ رایەک کە باوەڕی پێی نیە. بە واتایەکیتر بێدەنگ بۆ رای گشتی رەخنەگرتن و ئازادیە جەوهەریەکانی ناخی مرۆڤی شاردۆتەوە، تا نەڵێن: "دژی رای گشتی و مەدەنیەتە"! ئەمەش رێک دەکاتە "نامۆبوون"، و دەشکاتە ملکەچی بۆ کۆمەڵگە و چونکە دەبێتە بەشێک لە ملکەچبوونە بە کۆمەڵەکە!  
مەدەنیبوون و سڕینەوە
بەکارهێنانی مەدەنیبوون و مەدەنیەت، خێرا بە هەردوو چەمکی "هاوڵاتیبوون" و "مافە مەدەنیەکانەوە" هاوپێچ دەکرێتەوە، دەوڵەتێکی مەدەنی ئەوکاتە ئاماژەکانی پایەدارە کە مافە مەدەنیەکان چەقی هاوڵاتیبوون بن و "ئازادی" مرۆڤەکانیش "هاوڵاتیەکان" تەوەری ئەرکی حکومەتداری دەبێت، بەو مانایە رێزگرتن لە رای مرۆڤەکانی ناو نیشتمانێک و رەخنەکانیان دەکاتە رێزگرتن لە رای گشتی و ئازادیە گشتیەکان و دواجار دەوڵەتێکی مەدەنی، کە ئەرکی بریتیە لە پاراستنی سەرجەم "تاکەکان" ئەندامەکانی کۆمەڵگە بەدەر لە جیاوازیە ئاینی و نەتەوەیی و هزریەکان. بەمانایەکی تر دەوڵەتی مەدەنی و کۆمەڵگەکەی بریتیە لە "پاراستنی جیاوازیەکان".
بەهۆی پێویستی هێزە فکریە ئایدۆلۆژیەکان و سیاسیەکان بە چەمکەکانی رای گشتی و "جەماوەراندن"ی رای تایبەتیان و قۆستنەوەی چەمکە بریقەدارەکانی وەک ماف و ئازادی و رای جەماوەر نەک ئازادیەکانی تاک، وایکردوە زیاد لە پێویست قەبەبکرێن و کەمتر لە ئیشکالیەتی خودی "جەماوەریبوون" قسەبکرێت کە چەندێک مەترسیە بۆ ئازادی جەوهەریی مرۆڤ.
بێدەنگی و رەخنەنەگرتنی مرۆڤی "رۆشنبیر" لە جەماوەر یان ئەو هێزەی خەریکی جەماوەراندنی رای تاکەکان و سڕینەوەی را تایبەتەکانە، رەنگە دوو هۆکاری لە پشت بێت، یەکەم: ترس لە رەخنەگرتن چونکە جەماوەری لە پشت نیە و شەپۆلێک پەلاماردەر "بەناوی ئازادی"ەوە تۆمەتی حەجەری بوون و دۆگمایی بە رەخنەگرەکە دەفرۆشنەوە. ئەمەش ترسێکی سیاسیە هەڵەیەکە رۆشنبیر ئەنجامی بدات. ئەرکی رۆشنبیر لە سەردەمی نوێدا جگە لە رەخنە چیترە! دووەم:گواستنەوەی هەڵەی چەمکەکان و جۆری تەفسیرەکان بۆ ئازادی و مرۆڤ و خەڵک و مەدەنیەت و جەماوەر.  
کێشەکە لەوێدایە کە زۆرکات "رای مرۆڤ" و "رای گشتی" تێکەڵ دەکرێت بە جۆرێک رای مرۆڤ دەبێتە ملکەچی رای گشتی و ئەو هێزە مادی و مەعنەویانەش کە لە کۆمەڵگەدا بوونیان هەیە بە ئاسانی دەتوانن کۆنترۆڵی ئاراستەی ئەو "دیاردە موزەیەفە" بکەن کە پێی دەڵێن: رای جەماوەر و ئازادی خەڵک، ئەوەی ونیش دەبێت ئازادی مرۆڤە وەک تاک و رەخنەکانیەتی. لەکاتێکدا تۆوی رای گشتی لە دەوڵەتی مەدەنیدا دەبێت ئازادی تاکەکان بەرهەمی بهێنن نەک ملکەچی بە کۆمەڵ بۆ رایەکی بانگەشەبۆکراو. ئەم بۆچوونەش جیاناکرێتەوە لە داڕشتنە ناسراوەکەی خۆی، کە بریتییە لە (وشیاری هەڵە) و ئەلتەرناتیڤە وەزیفییەکانی. بۆ نمونە ناکۆکی لە نێوان "بینەر و جەماوەری نابینا"دا، هەڵگری ئەو بۆچونەیە و سکپڕە بە هەموو شتێک کە "تۆتالیتارییەت" بێت. ئیریک فرۆم دەڵێت: وا هەست دەکەیت ئاسودەیت، ئەوەش بەرهەمی بیرکردنەوەی هەڵەتە. هەستی ئەوەت هەیە کە ئازادیت، ئەمەش ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی هەرگیز هەڵە ناکەیت: لەبەرئەوە تۆ نامۆیت.(1)
کەواتە خودی پێناسەکان بۆ ئازادیەکان و دەسەڵاتی حکومەتەکان بۆ دابینکردنی ئازادیەکان لەبەرامبەر سەرچاوەی شەرعیەتی رای گشتی، ئیشکالە مەزنەکەیە.
قوربانیەکانی مەدەنیەت
رەنگە بۆ کورد ئیشکالەکە چەند قات بێت چونکە خودی مەدەنیەتی لەسەرەتاوە بەمانای ئازادی تاکەکان و مافە گشتیەکان وەرنەگرت، کورد لە دراوسێکانی مەدەنیەت و نوێکردنەوەی دەزگاکانی دەوڵەتی خواست کە لە بنچینەدا دراوسێکان خراپترین گواستنەوەیان بۆ چەمکەکان کردبوو. ئاشنابوونی ئەم ناوچەیە بۆ مەدەنیەت پەیوەستە بە دەرکەوتنی دەوڵەتە ستەمکارە نوێکانی تورکیای "هاوچەرخ" و ئێرانی "مۆدێرنی پەهلەوی" و عێراقی "نوێی عەرەبی". لە دیدی ئەم دەوڵەتانەوە و بەتایبەت لای ئینتیلێجنسیای سیاسەت و رۆشنبیرەکانیانەوە لە سەدەی رابردوودا مەدەنیەت بریتیە "لە سەپاندنی دەزگای بەهێزی دەوڵەت و زمانێکی سەپێنراو و سوپایەکی هاوچەرخی ئاسنین و داماڵرانی کلتوری و دابڕانی نەریتی". هیچ یەک لەم تێگەیشتنەی دراوسێکانی کورد بۆ مەدەنیەت لە سەرەتادا جەوهەری مەدەنیەتی لە خۆنەگرتووە کە "ئازادی تاکەکانە"، بەڵکو وا دەزانرێت بەرهەمێکی رۆژئاواییە و ئیستیعارە دەکرێت وەک چۆن تەلەگراف ئیستیعارە کراوە. ئەمەش رێک بریتیە لە ئەنگێزەی سەرسوڕمان و گەشتنەوە بە "ئەنجامەکانی پێشکەوتن"ی رۆژئاوا نەک دیراسەکردنی "هۆکارەکانی پێشکەوتن"یان.
رەنگە گۆران-ی شاعیر باشترین نمونە بێت کە بە شیعرێکی تەرجومەی ئەم خراپ تێگەیشتن و ئیستیعارەکردنەی کوردمان بۆ بکات بۆ مەدەنیەت (دیارە لە دراوسێ ستەمکارەکانمانەوە وەرگیراوە) دەڵێت:
"مەدەنیەت، ئەلەکتریک، قەمەر
ئەی زیابەخشی حاڵی نەوعی بەشەر
ئەی شوعاعی هەتاوی حەقق و نەجات
مەدەنیەت! دەخیلە سا پەلەپەل"(2)  
بۆیە ئەوەی ونە لەم خواستنەی مەدەنیەتەی گۆران-دا ئازادیەکانی تاکە و پەروەردەکردنی ئازادانە و پێگەیشتنی هوشیارانەیە بە مەدەنیەت، بۆیە لەو وڵاتانەی دراوسێدا سەرەتا هەر کەسێک دژ و رەخنەگری ئەم "هێنان"ی مەدەنیەتە بوایە لانی باش بە دواکەوتوو لەقەڵەم دەدرا، لایەنی خراپیش ئەوا دەکرایە زیندان و دژی "بەرژەوەندی گشتی و ئازادی گشتی" لەقەڵەمدەدرا، وەک ئەوەی لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمی تورکیا و ئێران و کەمێکیش عێراق-دا تێپەری زیندانەکان پڕکران لە رەخنەگرانی مەدەنیەت و نوێبوونەوە و ئازادی! ئەمە ئەو کاتەی کە مرۆڤ دەبێت ملکەچ بێت بۆ "ئازادی گشتی" لە کاتێکدا لە بنچینەدا ئازادی گشتی بەو مانایە جگە لە کوشتنی "ئازادی" و وشیاریەکی هەڵە شتێکی دیکە نیە. لەبەرئەوەیە هیگڵ جەخت لەسەر چەمکی "ئازادی وەک دیاریکەری ماهیەتی مرۆڤ" دەکاتەوە.
رۆشنبیری دەستەمۆ و سیاسەت
تا هەنووکە و بەتایبەت لەم چەند ساڵەی دواییدا جارێکی تر لە فۆرمێکی نوێدا چەمکەکانی "رای گشتی" و "جەماوەر" و "مەدەنیبوون" بە واتا نێگەتیڤەکەیان زیندووبوونەوە لەناو بۆتەی رۆشنبیری و سیاسەتی کوردیدا.
بە رەچاوکردنی "هۆشیاری" سیاسیەکان و سیاسەتی نەزۆک لە کوردستان و قۆستنەوەی هەموو شتێک بۆ ژاوەژاوی سیاسی و حزبی بەناوی رای خەڵک و جەماوەرەوە لەوە دەگەین کە هەر ئەو چەواشەکاریە بەرهەمدێت. لەوەش دەگەین کە ئەو "جەماوەرە" گشتیە تەنها سەرچاوەی تەلەفزیۆن بەتایبەت و میدیایەکی نابەرپرسیارە، بۆیە وا تێدەگات گەر ملکەچ نەبێت بۆ "گشت" ئەوە دواکەوتوو و دژە مەدەنیە. بەڵام ئایا چۆن لە رۆشنبیرێک تێبگەین کوێر بێت لە ئاست دەربڕینی رای ناخی خۆیی و مەنتقی کۆمەڵگە و خۆ بەجەماوەریکردنی لەناو "خەڵک"دا! لەکاتێکدا ئەو ئەرکی ئەوەیە "هۆشیاری هەڵە" و "باو" تێک بشکێنێت، بەڵام خۆی بووەتە باوێک تا دژی رای جەماوەر نەبێت!
کێشەکە کاتێک گەورەتر دەبێت کە رۆشنبیرەکان وەک سیاسیەکان بێدەنگبن لە رەخنەگرتن یان وەک سیاسیەکان بیانەوێت وێنەکانیان لە ناو جەماوەردا بشنێتەوە، یان لەمەش زیاتر رەخنە نەگرن لەو دۆخەی کە باوەڕیان پێی نیە و بەجۆرێک بە  پێگەی رۆشنبیری خۆیان کێبرکێی سیاسیەکان بکەن و بێدەنگبوونیان بەرامبەر دەستکەوتنی کورسیەکی سیاسی بێت. ئەمەیە ئەو باوەڕە زەقدەکاتەوە کە بانگەشە بۆ ملکەچی (الانصیاع) هێشتا بەهێزترینە، بەو پێیەی "مرۆڤی رۆشنبیر"  کۆیلەی پێگەکەیەتی و باوەڕی لەدەرەوە بەسەردا دەسەپێنرێت، کە باوەڕی "جەماوەرە" بەمەش خۆی دەبێتە "جەماوەری"  و بڵاوکەرەوەی "هۆشیاری هەڵە" نەک پێشەنگی رەخنەکاری.
 پێدەچێت لەناو کورد هیچ قەڵەمێک هێندەی مەسعود محەمەد لە دۆخی ئەو رۆشنبیرانە توڕە نەبێت کە دەبنە پاسەوانی ئایدۆلۆژیایەک، و بە "رۆشنبیری زاتکوێر" ناویان دەبات، "زاتکوێری ئەو رۆشنبیرانەیە کە وادەکات لەگەڵ داواکردنی (علمانیە و موچوعیە)دا هێندە لە زاتییەتی گومڕادا رۆدەچن قبوڵ ناکەن هیچ کەسێک بە زاتی ئازاد و چاوی کراوەوە دوو قسەی راست و دروست بکات و دوو هەڵان بەدەرخات و رەخنە لە دوو کاری ناڕەوا بگرێت..... وەها یەخەگیری زاتی بینەر دەبێت هەر دەڵێی پاسەوانی پەرستگایە و لەگەڵ بێ ئیمانان دەجەنگێت."(3) ئەو کاتەی مەسعود محەمەد لێی توڕەیە زەمەنێکە تارمایی کۆمۆنیزم بەهەشتێکی کوشندەیان خوڵقاندبوو، بە جۆرێک رەخنەگرتن لەو بەهەشتە باجی دەویست، چونکە لێشاوێکی رۆشنبیری چەپ بەناوی تەقەدومەوە دۆخێکی رەخنەکوژیان سازاندبوو. ئەمڕۆش هەمان دۆخ بەناوی "دژە ستەمکاری و رای گشتیەوە" هاتۆتەئاراوە کە "رۆشنبیر و ئەکادیمیەکان بوونەتە قەڵعانی ئەو سیاسیانەی کە ژاوەژاوەکەیان دروستکردوە و رەخنەگرتن لەو هۆشیاریە موزەیەفە و جەماوەریبوونە و ملکەچیە باجی خۆی دەوێت.
گۆرانی شاعیر گەر دۆخی ئەم بێباکی و پەردەپۆشیەی ئەمڕۆی بەشێکی دیاری رۆشنبیران و نوخبەی ببینیایە چۆن بێدەنگی و ملکەچ بوونیان بۆ "جەماوەر و مەدەنیبوون"، ئازادی لێسەندونەتەوە! و لەبری ئەوەی هانی بدایە بۆ "پەلەپەلی گەیشتن بە مەدەنیەت و ئەلەکتریک"، شیعری "دەروێش عەبدوڵا"ی زیندووتر رادەگرت و لە بارەی تێکچوونی میزاجی کوردەواریەوە زیاتر دەدوا..
هەردی مەهدی میکە