چۆن کودەتاکە لە نیجەر دەتوانێت کاریگەری لەسەر چین هەبێت؟

ئیشراق | بەدواداچوون
وەبەرهێنانی چین لە ئەفریقا لەگەڵ کودەتا لە ژمارەیەک لە وڵاتانی ئەفریقا هاوشان بووە، وەک بورکینا فاسۆ، گینیا، مالی، چاد و سودان.

جیهان بە وریاییەوە چاوەڕێی ئەنجامی بارودۆخی نیجەر دەکات، کە شاهیدی کودەتایەکی سەربازی دژ بە سەرۆکی وڵاتەکە محەممەد بازوم بووە کە لە ساڵی 2021 دا دەسەڵاتی لە سەرۆکی پێشووی وڵاتەکەی وەرگرت، ئەمەش بووە یەکەم سەرۆکی مەدەنی هەڵبژێردراو کە حوکمڕانی وڵاتەکە بکات.

کودەتاکەی نیجەر دەرگای پێشبڕکێی سیاسی لە سەر ئەفریقا دەکاتەوە لە نێوان زلهێزە گەورەکاندا، لە کاتێکدا هەژموونی ڕۆژئاوا لەسەر کیشوەرەکە داکشانی بەخۆیەوە بینی لە بەرژەوەندی میحوەری ڕۆژهەڵات کە چین و ڕووسیا نوێنەرایەتییان دەکات.

لەم ساڵانەی دواییدا، وەبەرهێنانی چینی لە کیشوەری ئەفریقا زیادی کردووە، بەتایبەتی لە بواری نەوت و کانزادا، لە ساڵی 2022دا وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی چین لە ئەفریقا گەیشتە 3.4 ملیار دۆلار بووە. لە چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، وەبەرهێنانی چین لە ئەفریقا گەیشتە 1.38 ملیار دۆلار، کە ساڵانە بە ڕێژەی 24٪ زیادی کردووە. زیاتر لە سێ هەزار کۆمپانیای چینی وەبەرهێنان لە ئەفریقا دەکەن

وەبەرهێنانی چین لە ئەفریقا لەگەڵ روودانی کودەتا لە ژمارەیەک لە وڵاتانی ئەفریقا هاوشان بووە، وەک بورکینا فاسۆ، گینیا، مالی، چاد و سودان، کە چین وەبەرهێنانێکی گەورە دەکات بەتایبەتی لە کەرتی دەرهێنانی نەوت و کانزادا.

بێگومان کودەتاکەی نیجەر کاریگەری لەسەر وەبەرهێنانی چین دەبێت، لە کاتێکدا پەکین هەوڵدەدات بوونی خۆی لە وڵاتە دەوڵەمەندە یۆرانیۆم و کانزاکاندا بەهێز بکات. وەزارەتی دەرەوەی چین لە بەیاننامەیەکدا سەبارەت بە کودەتاکە وتی چین لە نزیکەوە چاودێری بارودۆخی نیجەر دەکات و داوای لە لایەنە پەیوەندیدارەکان کرد لە بەرژەوەندی وڵاتەکە و خەڵکەکەیدا کاربکەن و ناکۆکییەکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە لە ڕێگەی دیالۆگەوە چارەسەر بکەن.

پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و نیجەر لە ۲۰ی تەممووزی 1974 دەستی پێکرد. لە ساڵی ۱۹۷۸، نیجەر ئیدریسا هارونای بە یەکەم باڵیۆزی خۆی لە پەکین دانا، بەڵام نیامی لە ساڵی ۱۹۹۲ پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ تایوان چاککردەوە. چین پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ نیجەر بڕی

دوای چوار ساڵ پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و نیجەر چاککرایەوە لەو کاتەوە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات گەشەیان کردووە و قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانیان گەیشتە 993.6 ملیۆن دۆلار لە ساڵی 2022 دا، لە کاتێکدا هەناردەی چین بۆ نایجەر گەیشتە 675.92 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی، ئەمەش بەرزبوونەوەی ساڵانەیە بە ڕێژەی 72.6٪ و هاوردەکانی گەیشتە 317 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی، کە بە ڕێژەی 14٪ کەمیکردووە لە ساڵێکدا.
چین چەندین پڕۆژەی لە نیجەر دامەزراندووە، بەتایبەتی لە بواری کشتوکاڵ، ژێرخان، کانزا، نەوت، دروستکردنی خانوو، نەخۆشخانە و پرد و هتد.

چین گرنگی بە نیجەر دەدات بەهۆی توانایەکی گەورەی ئەو وڵاتە دەوڵەمەندە بە نەوت و کانزا سروشتییەکان بۆ پەرەپێدانی ئابوورییەکەی، نیجەر حەوتەم گەورەترین بەرهەمهێنەری یۆرانیۆمە لە جیهاندا. لە ساڵی 2022دا نزیکەی 5٪ی کانزاکانی جیهان بەرهەمهێناوە.

کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی چین وەبەرهێنانی لە کێڵگەی ئەگادم لە ڕۆژهەڵاتی نیجەر کردووە، لەوێ دەستی کردووە بە چالاکی چڕی گەڕان لە نێوان ساڵانی 2008 بۆ 2017، بە هەڵکەندنی 166 بیری گەڕان. لە ساڵی ۲۰۱۱ دەستی کرد بە بەرهەمهێنانی نەوت.

لە ساڵی ۲۰۱۹، پڕۆژەی ئەگادم ۲ بۆرییەکی ۲۰۰۰ کیلۆمەتری دەستپێکرد کە کێڵگەی نەوتی ئەگادم دەبەستێتەوە بە بەندەری سیمی لە بێنین. بڕیاربوو پڕۆژەکە لە ساڵی 2022 تەواو بکرێت، بەڵام پەتای کۆرۆنا ڕێگری لێکردووە.

30٪ی هێڵەکە تەواو بووە و تا کۆتایی ساڵی 2023 کارپێدەکرێت. بۆ پاراستنی پڕۆژەکە، زیاتر لە 700 سەرباز بڵاوکراونەتەوە. لە ماوەی ڕابردوودا سینۆپاکی چین یاداشتنامەیەکی لێکتێگەیشتنی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی نیجەر واژۆ کرد بۆ سوود وەرگرتن لە چەند ناوچەیەکی نەوتی وڵاتەکە.

لە لایەکی ترەوە، چین گرنگی بە یۆرانیۆمی نیجەر دەدات؛ لە ساڵی ۲۰۰۷، کۆمپانیای ناوکی نیشتمانی چین سی ئێن ئێن سی دەستی بە بەکارهێنانی کانی یۆرانیۆم کرد کە لە ناوچەی ئەزیلیک پەرەپێدەدرێت، بەڵام کارەکان لەبەر هۆکاری دارایی و ئەمنی ڕاگیران.

لەم دواییانەدا چین و نیجەر ڕێککەوتن لەسەر کردنەوەی شوێنی کانزای یۆرانیۆم، لە کاتێکدا شاندێکی کۆمپانیای نیشتمانی یۆرانیۆمی چین (CNNC) لەگەڵ بەرپرسانی نیجەر کۆبوونەوە و تاوتوێی دەستپێکردنەوەی دۆزینەوەی یۆرانیۆمیان کرد.

لە دوای کۆڕبەندی وەبەرهێنانی نێوان چین و نیجەر کە لە مانگی نیسانی رابردوودا بەڕێوەچوو، کۆمەڵێک گرێبەست، لەنێویاندا ناوچەیەکی پیشەسازی، لەگەڵ کۆمەڵێک پیشەسازی بەرفراوان رێککەوتن، لەوانە خۆراکی کشتوکاڵی، کانگا و خانووبەرە.
گومان لەوەدا نییە کە زیادبوونی گرژییەکان لە نیجەر کاریگەرییەکی گەورەی دەبێت لەسەر وەبەرهێنانەکانی چین و ناسەقامگیریش لەوانەیە پڕۆژەکانی چین تێکبدات، چونکە لەوانەیە کۆمپانیا چینییەکان لەلایەن گروپە توندڕەوەکانەوە هێرشیان بکرێتە سەر.

لە ڕاستیدا، کۆمپانیا چینییەکان لە ژمارەیەک لە وڵاتانی ئەفریقا هێرشیان کراوەتەسەر، تەنانەت لە نیجەر؛ لە ساڵی 2021 دا، کرێکارانی چینی کە لە کانەکانی زیر کار دەکەن ڕفێندران و دوای چەند مانگێک ئازادکران. ئەگەری ئەوە هەیە کە ڕفاندن زیاد بکات لەگەڵ زیادبوونی گرژییەکان. هەروەها بەردەوامبوونی گرژییەکان ڕێگری دەکات لە کارکردنی پڕۆژەی بۆرییە نەوتییەکانی ئەگادم ۲ و پرۆژەی دەرهێنانی یۆرانیۆم.

پێش دەستپێکردنی کودەتاکە، چین هەنگاوەکانی خێراتر دەکرد بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی لەگەڵ نیجەر و زیادکردنی وەبەرهێنانەکانی لە وڵاتەکەدا، بەڵام کودەتاکە لەوانەیە پلانەکانی چین دوابخات. ئەمڕۆ چین بە وریاییەوە سەیری ئەوە دەکات کە لە نیجەر ڕوودەدات لەبەر چەندین هۆکار، یەکەمیان ئەوەیە کە دەیەوێت بەرژەوەندییەکانی لە وڵاتەکەدا بپارێزێت و دڵنیا بێت لەوەی کە وەبەرهێنانەکانی کاریگەرییان لەسەر گرژییەکانی ئێستا نییە، بۆیە لە بەرژەوەندی ئەوەدایە ئاسایش دابنێت.

لە لایەکی ترەوە، هاتنی سەرۆکێک کە لەلایەن ڕۆژئاواوە پەسەند نەکرێت سوودبەخش دەبێت بۆ پەکین، چونکە هەوڵدەدات لە ڕۆژهەڵات نزیک بێتەوە، بەتایبەتی ڕوسیا و چین، بەم شێوەیە وەبەرهێنانی چین لە نیجەر زیاد دەکات، بەتایبەتی لە بواری یۆرانیۆمدا.