کاراکتەرە سەرەتاییەکانی قەیرانی سودان

بۆ تێگەیشتن لە واقیعی ئەوەی ئێستا لە سودان ڕوودەدات، پێویستە پەیوەست بێت بەو قەیرانە گشتگیرەوە کە سیستەمی سیاسی سودان لە سەرەتای نیوەی دووەمی پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە تا ئێستا بە دەستیەوە دەناڵێنێت.

ئاسانە بۆ هەر چاودێرێکی بارودۆخی سودان چاودێری و بەدواداچوونی ڕێڕەوی ئەو ناکۆکیانە بکات کە ماوەیەکی زۆرە لە نێوان سەرکردایەتی سوپای سودان کە نوێنەرایەتی دەکرێت لەلایەن ژەنەڕاڵ عەبدول فەتاح بورهان لە لایەکەوە و سەرکردایەتی هێزەکانی پشتیوانی خێرا کە نوێنەرایەتی دەکرێت لەلایەن جەنەڕاڵ محەمەد حەمدان دقلۆ (حێمێدتی) لە لایەکی دیکەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، هیچ کەس نەیدەتوانی پێشبینی ئەوە بکات کە ئەم جیاوازییانە تا ئەو ئاستەی پێکدادانێکی چەکداری و مەترسیدار لە نێوان هەردوو لایەندا بەرز دەبێتەوە، وەک ئەوەی لە ۱۵ی نیسانی ڕابردووەوە شایەتیمان داوە، کە نەک تەنها دەبێتە هۆی شەڕێکی ناوخۆیی تەواو، بەڵکو دەبێتە هۆی پارچەپارچەبوونی خودی سودان و ئاژاوە و ناسەقامگیری لە تەواوی ناوچەکەدا.

بۆ تێگەیشتن لە واقیعی ئەوەی ئێستا ڕوودەدات، پێویستە پەیوەست بێت بەو قەیرانە گشتگیرەوە کە سیستەمی سیاسی سودان لە سەرەتای نیوەی دووەمی پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە تا ئێستا، کە قەیرانێکی سێ ڕەهەندییە:
A- ڕەهەندێکی پەیوەندیدار بە ململانێی مێژوویی توند لە نێوان سوپای سودان لە لایەکەوە و هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و حیزبە سیاسییەکانی لە لایەکی دیکەوە. زانراوە کە ژیانی سیاسی لە سودان تایبەتمەندە، لە دوای سەربەخۆیی سودان لە میسر لە یەکەمی ژانویەی ١٩٥٦ تا ئێستا، ژیانی سیاسی لە سودان بە ناکۆکییەکی تاڵ لە نێوان هەردوو حیزبدا ناسراوە، کە لە زنجیرەیەک کودەتای سەربازیدا بەدی هاتووە کە لە بەرامبەریشدا بووە هۆی شۆڕشی گەل کە ڕووخانی دەکات و هەوڵی دامەزراندنی حوکمڕانی مەدەنی بەردەوام دەدات.

B-ڕەهەندێکی دووەم پەیوەستە بە ململانێی چڕ لەناو خودی دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی سودان. سەرەڕای زیندوویی و هۆشیاری سیاسی گەورەی گەلی سودان، نوخبە سیاسییەکانی سودان هەمیشە نەیانتوانیوە لەگەڵ یەکتردا هاوڕا بن لەسەر فۆرمولێک بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت و کۆمەڵگا بە شێوەیەک کە ڕێگە بە بێلایەنکردنی ڕۆڵی سوپا و دروستکردنی دەوڵەتێکی مەدەنی مۆدێرن.

ئەمەش بەهۆی زۆر هۆکارەوەیە، گرنگترینیان هەمەجۆریی نەتەوەیی و ئایینی و تائیفی و خێڵەکییە کە تایبەتمەندی کۆمەڵگەی سودانە، لە لایەکەوە، و سەریەککەوتنی گەورە لە نێوان ئایینی، سیاسی، تائیفی و ناوچەیی لە ژیانی سیاسی سودان، لەسەر لەلایەکی ترەوە.
۳- ڕەهەندی سێیەم پەیوەندی هەیە بە سروشتی دامەزراوە سەربازییەکەی سودانەوە و مەیلی ئینستیتیوتی دەستێوەردانی کاروباری سیاسی. ئەمەش بەهۆی چەندین فاکتەرەوەیە لەوانە:

۱- بڵاوبوونەوەی بیرۆکە و ئایدۆلۆژیای سیاسی لەنێو کادر و سەرکردەکانیدا، کە بەربەستێک بوو کە ڕێگری دەکرد لەوەی سوپای سودان ببێتە سوپایەکی پیشەیی.

2- نەتوانینی بۆ ئەوەی ببێتە تێکەڵەیەکی کۆمەڵایەتی بۆ پتەوکردنی بیرۆکەی هاوڵاتیبوون لەنێو ئەوانەی بەشدارن لەو بیرۆکەیەدا و بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو جیاوازییانەی کە لە ئەنجامی هەمەجۆری نەژادی و ئایینی و تایەفەیی دروستکراون کە کۆمەڵگای سودانی تایبەتمەند دەکات.

۳-چوونە ناو وەک لایەنێک لە یاری ململانێ لەسەر سامان لە ڕێگەی بەشداریکردنی لە چالاکییە ئابوورییە جۆراوجۆرەکاندا، کە یارمەتیدەر بوو بۆ سەرهەڵدانی بەرژەوەندییە خۆپەرستەکان کە بەرەو بەشداریکردنی هەمیشەیی لە کاری سیاسیدا پاڵدەنێت.
ئەگەر ئەمانەی سەرەوە زیاد بکەین کە سەرۆک عومەر ئەلبەشیر لە ساڵی ۲۰۱۳ هەڵەیەکی کوشندەی کرد کاتێک بڕیاری دا هێزەکانی "جەنجەوید" بگۆڕێت بۆ هێزێکی ئاسایی هاوتەریب کە بە "هێزەکانی پشتیوانی خێرا" ناسراوە، کە ئێستا ژمارەیان زیاتر لە ۱۰۰،۰۰۰ سەربازە و ئەوانی خستە ژێر فەرمانی فەرماندەییەکی سەربەخۆ لە سەرکردایەتی هێزە چەکدارەکان و توانای سەربازییان بۆ دابین کرد کە وای لێکردن وەک سوپایەک لەناو سوپادا دەربکەون، بۆ ئەوەی قەبارەی ئەو ئاڵۆزییانە نیشان بدات کە ژیانی سیاسی لە سوداندا له کاتی خۆیدا کۆیان دەکاتەوه . لە ئێستادا RSF کۆنترۆڵی زۆربەی کانەکانی زێڕی سودان دەکات و فەرماندەکەی بووەتە یەکێک لە دەوڵەمەندترین خەڵکی سودان.

ئێمە لە سەرەتاوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە قەیرانی ئێستا، کە بووەتە پێکدادانێکی چەکداری لەنێوان دوو باڵی سەر بە هێزە چەکدارەکانی سودان، بە وردی ڕەنگدانەوەی ئاڵۆزییە گشتییەکانی ژیانی سیاسییە و ڕەهەندی دوور و درێژی هەیە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی.

بۆیە دەتوانین بڵێین کە ئارەزووە تاکەکەسییەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لەم قەیرانەی ئێستادا، کە وا دەکات زیاتر وەک ململانێی دەسەڵات لە نێوان دوو باڵی سەربازیدا بێت وەک لە ململانێی سیاسی لە نێوان دوو بەرنامە یان تێڕوانینی جیاوازدا، کە هەریەکەیان دەیانەوێت کۆنترۆڵی سوپا بکەن بۆ ئەوەی بتوانن بە شێوەیەکی تاکلایەنە کۆنترۆڵی دەسەڵات بکەن و دووبارە "فەرمانڕەوایی سەربازی" بگەڕێننەوە.

لەسەر ئاستی هەرێمیش، قەیرانەکانی ئەم ناوچەیە لەگەڵ قەیرانەکانی دیکەی ناوچەکەدا تێکەڵ دەبن. لە تشرینی یەکەمی ۲۰۲۰، ئیسرائیل توانی پێشکەوتنێک لە بەرەی سودان بەدەست بهێنێت کاتێک سەرکەوتوو بوو لە واژۆکردنی ڕێککەوتنێک بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ سودان کە لەلایەن سەرۆکی ئەنجومەنی سەروەری سودان عەبدول فەتاح بورهان واژۆکرا.

ڕۆژنامەی گاردیان بەم دواییانە ڕاپۆرتێکی بڵاوکردەوە کە تیایدا ئاماژە بەوە دەکات کە دقلۆ پەیوەندییەکی تایبەتی هەیە لەگەڵ ئیمارات، کە زۆربەی بەرهەمهێنانی زێڕی لە کانزا سودانییەکان دەکڕێت کە کۆنترۆڵی دەکات. ئەگەر لە سەرەوە ئاماژە بەوە بکەین کە بەدەستهێنانی سەقامگیری لە سودان ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی میسر هەیە، ئەوا تێدەگەین کە ئەوەی لە سودان ڕوودەدات قەیرانێکی ناوچەیی پێکدەهێنێت لە هەموو مانایەکی وشەکەدا.

لەسەر ئاستی جیهانی، دەکرێت بڵێین کە سەرهەڵدانی ململانێیەکی چەکداری بەو قەبارەیە لە سودان بەهۆی بارودۆخی جیۆپۆلیتیکی ئەم وڵاتەوە و ئەو کێبڕکێیەی لەنێوان زلهێزە گەورەکاندا دروستی دەکات هەڕەشەیە بۆ سەر بەرژەوەندییە گەورەکانی نێودەوڵەتی و کاریگەری دەبێت لەسەر هاوسەنگییە نێودەوڵەتییەکان کە ئەو بەرژەوەندییە بەهێزە ڕوون دەکاتەوە کە لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکان و ڕوسیا و چین و یەکێتی ئەوروپاوە نیشاندراوە، کە هەموویان بە شێوەیەک یان جۆرێکی تر لە قەیرانی سودانەکاندا ئامادەن و هەریەکەیان هەوڵ دەدەن بۆ ئەوەی پاڵ بە قەیرانی ئێستاوە بنێ بەو ئاراستەیەی کە بەرژەوەندییەکانی بەدەست دەهێنێت.

بۆیە پێویستە جیهانی عەرەبی هەموو هەوڵێک بدات بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی عەرەبی بۆ ئەم قەیرانە و بە هەموو ڕێگایەک کار بکات بۆ ڕێگەگرتن لە بە نێودەوڵەتیبوونی خۆی، ئەگەرنا زۆر شت لەدەست دەدات. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو دەتوانێت؟